Hoe de huid van een zeehond drogen, een korte geschiedenis van sjablonen

Het lijkt erop dat het sjabloon een relatief jonge uitvinding is. Dit goedkopere behangalternatief dat het veel gemakkelijker maakt om je huis te decoreren heeft een veel langere geschiedenis. Wanneer is het begonnen? Wie maakte de eerste stencil? En waar was de zeehondenhuid voor nodig? We beantwoorden deze vragen in het bericht van vandaag!

Het prototype van sjabloneren is al te vinden in de prehistorie. De eerste grottekeningen – handafdrukken – van Neanderthalers dateren van ongeveer 35.000 voor Christus. De prehistorische inboorlingen legden waarschijnlijk hun handen op de wanden van de grot en bliezen het fijngemalen pigment om zich heen. Naast prenten werden op prehistorische afbeeldingen scènes uit de jacht, rituelen en het dagelijks leven afgebeeld. Op hun beurt maakten de inwoners van Fiji sjablonen van bananenbladeren en bamboe. Ze werden gebruikt voor het versieren van stoffen van vijgenboomschors (door de inwoners tapa, masi of uha genoemd). Het werkschema was eenvoudig – in de bladeren werden gaten met een specifiek patroon gesneden, en via die gaten werd een plantaardige kleurstof op de eerder geprepareerde stof gespoten.

Sjablonen werden door de Egyptenaren gebruikt vanaf ongeveer 2.500 v. Chr. Ze dienden als versiering in Egyptische graven. Er waren minstens drie mensen voor nodig. Op de muur tekende de ene kunstenaar de omtrek van een figuur of een hiëroglief, de andere knipte het uit zodat de derde het werk kon afmaken door het te schilderen. De Etrusken gebruikten sjablonen op een Egyptische manier. De vroegste beschilderde Etruskische graven stammen uit het midden van de 6e eeuw v.C., maar de schilderingen daarop tonen meer taferelen die het rijke leven van de toenmalige elite laten zien. Bovendien zijn er nog Etruskische vazen bekend die tot op heden bewaard zijn gebleven, en beschilderd werden met behulp van sjablonen! Er is weinig bekend over oude Griekse sjablonen. Het enige bekende detail is dat ze gebruikt worden om mozaïeken te schetsen. De oude Romeinen maakten daarentegen gretig gebruik van sjablonen om namen op uithangborden te markeren. Bovendien zetten de keizers van Rome hun handtekening en leerden zo schrijven.

De gelijknamige zeehondenhuid verwijst naar de manier waarop patronen worden gemaakt door de Inuit van Baffin Island. De huid van het dier moest grondig worden schoongemaakt, verwijderd en gelooid met bont en vervolgens gedroogd. Het was echter zo’n kwetsbare methode dat geen van de producten uit die tijd het tot op de dag van vandaag heeft overleefd. Het leren sjabloon was erg stijf en boog vaak, zodat de verf gemakkelijk buiten de omtrek kwam. Door problemen met het gebruik ervan vonden de hedendaagse “uitvinders” leer een te kostbaar goed dat op andere, meer praktische manieren moest worden gebruikt.

China en Japan hebben een enorme invloed gehad op de ontwikkeling van sjablonen. Het eerste land was voornamelijk te danken aan de uitvinding van papier, rond 105 CE, wat resulteerde in de eerste pogingen om een papieren sjabloon te maken. Daardoor werden ze uiterst populair en werden ze al snel het basisgereedschap voor het versieren van textiel. Er werd ook een nieuwe methode ingevoerd – het gebruik van zure inkt, waardoor het mogelijk werd patronen te maken zonder het gebruik van een mes. De Japanners gingen twee stappen verder en combineerden delicate patronen met menselijk haar of zijde, en perfectioneerden de textielversiertechniek, later bekend als Katazome. Deze bestond erin dat een pasta van rijstmeel op een sjabloon werd aangebracht en op de stof werd gedrukt. Het pigment werd toegevoegd door handmatig schilderen of het materiaal in de kleurstof te dompelen, en de eerder aangebrachte pasta beschermde het element tegen verven. Zo ontstonden veel goedkopere, maar even mooi versierde stoffen. De tweede stap die zij namen in de ontwikkeling van het sjabloonschilderen was het combineren van de sjablonen met menselijk haar of zijde, waaruit de techniek ontstond die nu bekend staat als Silk Screening. Op deze manier losten zij het probleem op van het verbinden van de geïsoleerde delen van het ontwerp – het was voldoende om het haar gewoon op het sjabloon te lijmen, waardoor een verbinding ontstond, maar dun genoeg dat het na het afscheuren van het sjabloon praktisch onzichtbaar was. De uitvinding van papier voor Japanse sjabloonmakers had nog een belangrijke betekenis. Eerdere sjablonen werden gemaakt van dunne vellen moerbeibast, gehard in persimonsap. Vervolgens werden verschillende stukken gestapeld en met een scherp, gebogen mes gesneden. Dankzij de uitvinding van papier nam de productie van sjablonen toe – toen konden de makers ongeveer 60 stuks per keer snijden.

Sjablonen uit het Verre Oosten vonden hun weg naar Europese steden via handelsroutes al in de 5e-6e eeuw na Christus. In Engeland werden vroege stencils (ook wel Doublets genoemd) voornamelijk gebruikt voor religieuze doeleinden. We vinden ze op schermen, muurschilderingen en gewaden, en ze werden gemaakt van dierenleer, oliedoek of zacht metaal. In de periode van de kruistochten en de middeleeuwse veroveringen werden de sjablonen vooral gebruikt als patroon voor het schilderen van religieuze afbeeldingen of Christogrammen op altaren en liturgische gewaden. Een doorbraak voor het gebruik van sjablonen in Europa was de uitvinding van de drukpers. Toen begonnen overal op het continent sjablonen met sjablonen te verschijnen. Door hun veelzijdige mogelijkheden werden ze gebruikt voor meubeldecoratie, borduurwerk, maar ook voor de productie van speelkaarten. Het was dit laatste dat Franse ambachtslieden, waaronder Jean-Baptiste Papillon, inspireerde tot het creëren van ‘s werelds eerste dominobehang. Het toenmalige behang werd gemaakt in fragmenten met afmetingen van ongeveer 100×50 cm, en het sjabloon werd aangebracht voordat het aan de muur werd opgehangen, zodat het patroon niet altijd overeenkwam met het oorspronkelijke idee. De populairste ontwerpen uit die periode zijn vooral wapenschilden, fleurs-de-lis, monogrammen, maar ook de zon, sterren en geometrische patronen. De sjabloontechniek werd echter bekritiseerd door hedendaagse ambachtslieden – het werd beschouwd als een lui ambacht dat de schilderkunst ondermijnde en de creativiteit beperkte.

De eerste kolonisten in Noord-Amerika konden zich geen geïmporteerd behang of versierd meubilair veroorloven. Zodra mensen de tijd en het geld hadden om hun omgeving te verfraaien, begonnen ze stencildecoraties te gebruiken op de muren en zelfs op de vloeren. In de 18e en 19e eeuw werden sjablonen ook vaak gebruikt op andere oppervlakken. Deze omvatten stoffen, vooral bed- en tafelkleden, meubels en huishoudelijke artikelen zoals tinnen en houten schalen, kisten en koffers.

Aan het eind van de 19e eeuw werden sjablonen als versieringskunst door de toenmalige kunstenaars verlaten. De Art Deco periode (jaren 1920 en 1930) was een tijd van hernieuwde mode voor deze producten. Destijds gebruikten Franse uitgevers ze om kleurscheidingen te maken voor boekillustraties. Ambachtslieden die het werk van fauvistische schilders als Derain reproduceren, snijden voor elke tint een apart sjabloon. Picasso’s schilderijen waren ook stencil reproducties. De door reclame en boeken gepopulariseerde patronen zorgden ervoor dat mensen weer zulke patronen op hun muren wilden hebben. In 1936 gebruikte zelfs de Harpers Bazaar een stencil voor zijn logo. Het was echter een korte periode van hun terugkeer in de gunst. Pas aan het eind van de jaren zeventig kwamen sjablonen weer in de mode door de verveling van behang.

Inspirerende patronen uit onze collecties schilderijstencils …